Ζούμε το τέλος της παγκόσμιας κυριαρχίας της Δύσης;

 Γράφει ο Δημήτρης Μαυρίδης

Η Ασία είναι αυτή που οδηγεί πλέον την παγκόσμια οικονομική ανάκαμψη. Τι μπορεί να σημαίνει αυτό;

Η οικονομική κυριαρχία της Δύσης ως κέντρου και ο διαχωρισμός του κόσμου σε κέντρο - περιφέρεια φαίνεται σήμερα να αμφισβητούνται. Με άλλα λόγια, το παγκόσμιο σύστημα, το οποίο εκφράζει και επιβάλλει τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της Δύσης σε ολόκληρη την υφήλιο, είναι πιθανό να βρεθεί σε αμφισβήτηση. Το παγκόσμιο σύστημα που δημιούργησε ο δυτικός πολιτισμός είναι ο καπιταλισμός της παγκόσμιας αγοράς και του καταμερισμού της εργασίας. Το σύστημα αυτό διαχωρίζει τον κόσμο σε κέντρο και περιφέρεια, με άνιση ανταλλαγή των τεχνολογικών προϊόντων του κέντρου προς την εργασία και τις ακατέργαστες ή ημικατεργασμένες πρώτες ύλες της περιφέρειας. Η δημιουργία, η επιβίωση και η επέκταση του παγκόσμιου συστήματος απαιτούν την .........
πολιτισμική μεταμόρφωση της περιφέρειας με οικονομικές και πολιτικές δράσεις, αλλά και με πολιτισμική επίδραση.

Ο διαχωρισμός του κόσμου σε Ανατολή - Δύση ανάγεται στην κλασική αρχαιότητα και διατηρείται από την επιλεκτική ανάγνωση της ιστορίας από μέρους των Δυτικών, κάτι που συνεχίζεται μέχρι σήμερα και διαιωνίζει την υπεροχή της Δύσης. Προσθετικά, η παγκόσμια επέκταση και η κυριαρχία των ευρωπαϊκών αποικιακών δυνάμεων κατά τον 19ο αιώνα είναι η αρχή της περαιτέρω διαίρεσης του κόσμου σε κέντρο-περιφέρεια και του διαχωρισμού του σε Βορρά-Νότο. Με μεγαλύτερο ιστορικό βάθος θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ασίγαστη τάση της Δύσης για απεριόριστη επέκταση και παγκόσμια κυριαρχία εμφανίζεται σαφής με τις Σταυροφορίες και την κατάλυση και τον διαμοιρασμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Για αιώνες μετά, εξερευνήσεις, εγκαταστάσεις αποίκων, κατακτήσεις, γενοκτονίες λαών και πολιτισμών και ανελέητη εκμετάλλευση θα αλλάξουν την όψη του κόσμου. Μία σημαντική καμπή αποτελεί η βιομηχανική επανάσταση. Η παρατήρηση του Σαίν Ζύστ «η ευτυχία είναι μια καινούργια ιδέα στην Ευρώπη», σηματοδοτεί την απαίτηση της νέας αστικής τάξης της Ευρώπης να απολαύσει τα αγαθά που μέχρι τότε αποτελούσαν προνόμιο των ευγενών. Αυτό σημαίνει την ανάγκη για εκμετάλλευση πόρων σε πλανητική κλίμακα.

Η πολιτισμική, οικονομική και πολιτική παγκόσμια κυριαρχία της Δύσης επιβάλλεται και δικαιολογείται. Ιδεολογικές κατασκευές υποστηρίζουν την παγκόσμια επέκταση της Δύσης. Χαρακτηριστική είναι η αντίληψη του οριενταλισμού, κατά τον οποίο «η ευρωπαϊκή ταυτότητα είναι ανώτερη συγκρινόμενη με όλους τους μη ευρωπαϊκούς λαούς και πολιτισμούς». Ο οριενταλισμός επιβάλλει την ευρωκεντρική και δυτικοκεντρική αντίληψη και δικαιολογεί τον διαμοιρασμό και την εκμετάλλευση του κόσμου από την Δύση και το παγκόσμιο σύστημά της. Ο οριενταλισμός καθιερώθηκε ως έννοια αρνητική από τον Εντουάρντ Σαΐντ στο διάσημο ομώνυμο βιβλίο του. Αντιπροσωπευτικός είναι ο αφορισμός του Χέγκελ: «Η παγκόσμια ιστορία ταξιδεύει από την Ανατολή στη Δύση˙ για την Ευρώπη είναι το οριστικό τέλος της ιστορίας και για την Ασία η αρχή της», όπως ενδεικτική είναι η ανάλυση του Μαρξ για τον "ασιατικό τρόπο παραγωγής". Η Ευρωπαϊκή Δύση κατορθώνει να προσαρμόσει το παγκόσμιο περιβάλλον στις ανάγκες και στις επιθυμίες της και να δημιουργήσει πρότυπα και παραδείγματα που βασίζονται σε ό,τι αποκαλέσαμε οριενταλισμό.

Ο καπιταλισμός, από τη φύση του επεκτατικός, υπερεθνικός και διεθνιστικός, επενδύει συνεχώς σε νέες αγορές με παράδοξο αποτέλεσμα: η επέκταση δημιουργεί νέους ισχυρούς ανταγωνιστές. Αυτό βέβαια είναι κάτι που οι κεντρικές καπιταλιστικές χώρες δεν επιθυμούν, πλην αποτελεί φαινόμενο συμφυές με την επέκταση και την ανάπτυξη των αγορών. Η υποτιθέμενη ελεγχόμενη είσοδος νέων αγορών στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα κατά τα τέλη του 20ού αιώνα επέτρεψε την Κίνα, την Ινδία και τη Βραζιλία να αποκτήσουν οικονομική ανεξαρτησία, παρά τη σχέση τους με τις οικονομίες των ΗΠΑ, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ιαπωνίας. Η αναλογία της εσωτερικής εμπορικής δραστηριότητας στην Ανατολική Ασία αυξήθηκε από 40% το 1980, σε 50% το 1995 και είναι 60% σήμερα. Αυτό αρκεί για να αντιληφθούμε το πόσο ραγδαία περιορίζεται η εξάρτηση της Ανατολικής Ασίας από τις κεντρικές καπιταλιστικές αγορές, όπως και την εξασθένηση του μοντέλου κέντρο-περιφέρεια.

Φαίνεται ότι οι ιεραρχίες που δημιούργησε η ευρωπαϊκή επέκταση τον 19ο αιώνα ανατρέπονται σήμερα και οδηγούν σε ένα πολυκεντρικό κόσμο, ανάλογο με αυτόν που υπήρχε τον 18ο αιώνα. Μέσα σε δύο γενεές οι νέες βιομηχανικές χώρες της Ανατολικής Ασίας ακολούθησαν το παράδειγμα της Ιαπωνίας και ξέφυγαν από τη μιζέρια του Τρίτου Κόσμου. Δύο τεράστιες χώρες της Ασίας, η Ινδία και η Κίνα, που διαθέτουν το 33% του παγκόσμιου πληθυσμού, αύξησαν το ποσοστό τους στο παγκόσμιο ακαθάριστο προϊόν από 3,2% το 1980, σε 13,9% το 2006, δηλαδή κατά 4,3 φορές. Την ίδια περίοδο το παγκόσμιο ακαθάριστο προϊόν αυξήθηκε τρεις φορές. Ανάλογα, η αγοραστική αξία του εισοδήματός τους αυξήθηκε από 3,3% του παγκοσμίου προϊόντος το 1980, σε 6,17% το 1990. Το ίδιο διάστημα, η αγοραστική δύναμη ανά κάτοικο των χωρών αυτών αυξήθηκε σε σταθερές τιμές 16 φορές στην Κίνα και 5 φορές στην Ινδία. Οι προοπτικές είναι ότι η συνολική παραγωγή πλούτου στην Ασία, που σήμερα αντιστοιχεί στο 34% του παγκόσμιου προϊόντος, θα φθάσει το 45% το 2020 για να αντιστοιχεί τότε, στο 20% για την Κίνα, το 9% για την Ινδία και 6,2% για την Ιαπωνία. Αυτά όλα σημαίνουν μια αναδιανομή του παγκόσμιου πλούτου προς όφελος των αναπτυσσόμενων χωρών της Ασίας, οι οποίες και συσσωρεύουν γιγαντιαία αποθέματα συναλλαγματικών αποθεμάτων. Σήμερα τα συναλλαγματικά αποθέματα στην Ασία αντιπροσωπεύουν το 70% των παγκοσμίων συναλλαγματικών αποθεμάτων και είναι ρυθμιστές του κλονιζόμενου παγκόσμιου οικονομικού συστήματος, στηρίζοντας τη Citigroup, τη Barclays και την UBS.

Βρισκόμαστε έτσι μπροστά στο πρωτοφανές φαινόμενο να είναι η Ασία αυτή που οδηγεί πλέον την παγκόσμια οικονομική ανάκαμψη. Με άλλα λόγια, η παγκόσμια ανάκαμψη και η ανάδυση της παγκόσμιας οικονομίας από την κρίση δεν είναι δυνατή χωρίς την ανάκαμψη των οικονομιών της Ασίας, οι οποίες αποτελούν πλέον την οικονομική ατμομηχανή. Μάλιστα, το κλειδί για να φθάσουν οι ΗΠΑ στα 3 τρισεκατομμύρια δολάρια εξαγωγών το 2015, σύμφωνα με τα σχέδια του Προέδρου Ομπάμα, είναι να επεκτείνουν την οικονομική παρουσία τους στην Ασία. Χαρακτηριστικοί των αντιλήψεων και των φιλοδοξιών των χωρών της Ασίας είναι οι πυρηνικοί εξοπλισμοί και τα διαστημικά προγράμματα της Ινδίας και της Κίνας. Ακόμη χαρακτηριστικότερη είναι η ανάπτυξη του πολεμικού στόλου της Κίνας, πάνω σε αντίληψη που βασίζεται σε γεωπολιτικές θεωρήσεις.

Η Κίνα είναι η χώρα η οποία υπολογίζεται ότι σε 15 χρόνια θα έχει ξεπεράσει σε απόλυτους αριθμούς εθνικού εισοδήματος τις ΗΠΑ και θα αποτελεί πλέον τη μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου. Με τετραπλάσιο πληθυσμό από αυτόν των ΗΠΑ, η Κίνα είναι ήδη ο μεγαλύτερος στον κόσμο εξαγωγέας και διαθέτει τα μεγαλύτερα συναλλαγματικά αποθέματα, ενώ διαθέτει μεγαλύτερη στον κόσμο αγορά αυτοκινήτων. Οι προσβάσεις της Κίνας στις πρώτες ύλες σταθεροποιούνται ενώ οι εμπορικοί δρόμοι βελτιώνονται με την υποστήριξη τεραστίων επενδύσεων που επιτρέπουν τα γιγαντιαία χρηματικά αποθέματα της χώρας αυτής.

Χαρακτηριστική είναι η εξέλιξη της εικόνας της Κίνας στα μάτια της Δύσης. Από την Αναγέννηση και μέχρι τον 18ο αιώνα η Κίνα δημιουργούσε στους Δυτικούς μια βεβαιότητα υπεροχής και ένα αίσθημα θαυμασμού. Φαινόταν τότε η Κίνα στα μάτια των Δυτικών σαν ένα μυθικό βασίλειο πιο πολιτισμένο από την ίδια την Ευρώπη και όχι μόνο πλουσιότερο, αλλά και πολυπληθέστερο. Η Κίνα ήταν για τους Ευρωπαίους, της πριν τη βιομηχανική επανάσταση εποχής, μια χώρα ανοχής και ειρήνης, όπου δεν υπήρχε καταπίεση και τα αξιώματα τα κατείχαν οι ικανοί και όχι οι εκ καταγωγής ευγενείς. Μια ριζική μεταβολή στις αντιλήψεις αυτές των Δυτικών συνέβη τον 19ο αιώνα, όταν οι Ευρωπαίοι ιμπεριαλιστές αντιλήφθησαν τη στρατιωτική αδυναμία και την οικονομική υστέρηση της Κίνας της εποχής τους. Ο θαυμασμός έδωσε τη θέση του σε περιφρόνηση ανάμεικτη με φόβο. Στις αρχές του 20ού αιώνα η Κίνα έγινε πεδίο επεμβάσεων και μετά το 1948 θεωρήθηκε ως πηγή ανησυχίας και φόβου, ως ένα καθεστώς πιο καταπιεστικό και απ’ αυτό της Σοβιετικής Ένωσης. Σήμερα, η υψηλής ταχύτητας ανάπτυξη δημιούργησε ενθουσιασμό και θαυμασμό που θυμίζουν τη σινομανία της Ευρώπης του ροκοκό. Η ίδια η Κίνα υιοθετεί σε μαζική κλίμακα τις συνήθειες και τα ήθη του καταναλωτικού κόσμου.

Είναι κρίσιμο το γεγονός ότι η οικονομική ανάπτυξη των νέων αναδυομένων χωρών γίνεται με πρότυπα τις δυτικές αντιλήψεις της χωρίς όριο μεγέθυνσης και της εκμετάλλευσης των πόρων, ανεξάρτητα από την επάρκεια και την αναπλήρωσή τους. Είναι μια μορφή ανάπτυξης που επιδεινώνει το ήδη φορτωμένο με υπερβάσεις και υπερεκμετάλλευση περιβάλλον και τροφοδοτεί το πρόβλημα της υπερθέρμανσης του πλανήτη λόγω των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα.

Τη μορφή και τους στόχους της παγκόσμιας ανάπτυξης υποστηρίζει η δυτική βιομηχανία του πολιτισμού, η οποία εξακολουθεί να κυριαρχεί σε παγκόσμιο επίπεδο και να διαδίδεται χάρη στην παθητική ψυχαγωγία. Με τη βοήθεια της τεχνικής μια μαζική δυτική παιδεία κυριαρχεί σε ολόκληρο τον πλανήτη και επιβάλλει τρόπους παραγωγής και κατανάλωσης. Ωστόσο, είναι πιθανό ότι και η πολιτισμική κυριαρχία της Δύσης θα τεθεί σε αμφισβήτηση. Σύμφωνα με τις αναλύσεις του Immanuel Wallerstein, τα αναγεννητικά κινήματα και η πολιτισμική επίδραση της περιφέρειας προς το κέντρο θα απειλήσουν την παγκόσμια πολιτιστική κυριαρχία της Δύσης, όπως σήμερα φαίνεται να απειλείται το παγκόσμιο σύστημά της.

Πρόκειται για την ανάδυση ενός νέου παγκοσμίου συστήματος ή για μια αναδιάταξη και ανανέωση του δυτικοκεντρικού συστήματος; Θα ακολουθήσουν αναταραχές μέχρι το σύστημα να ισορροπήσει; Ποιές θα είναι οι πολιτισμικές αναδιατάξεις; Και πόσο θα επιδράσουν πάνω στο πρόβλημα του περιβάλλοντος; Σύμφωνα με τις καθιερωμένες πολιτικές τους και σε εφαρμογή των πάγιων γεωπολιτικών αρχών τους, οι ΗΠΑ αντιδρούν σε κάθε εξέλιξη που κατά τη γνώμη τους βοηθά ή θα βοηθήσει τη Ρωσία να εξελιχθεί σε ανταγωνιστική υπερδύναμη. Ωστόσο, είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι, παρά τις ενδείξεις, οι ΗΠΑ δεν φαίνεται να ανησυχούν ανάλογα με την ανάπτυξη της Κίνας την οποία βλέπουν ως ένα συμπαίκτη και ως μία αγορά απαραίτητη για την οικονομία τους. Η αντίληψη της σύγκρουσης και της αναπόφευκτης υπεροχής του ισχυρότερου φαίνεται να μετριάζεται σε ό,τι αφορά τις θεωρήσεις για την Κίνα. Έτσι, οι προβλέψεις για μια κινέζικη νεωτερικότητα λαμβάνουν πάντα υπόψη τις αντιλήψεις για «ήπια δύναμη» και για «δημοκρατία ανάμεσα σε έθνη», όπως και τη μετριοπάθεια και τον αυτοπεριορισμό που χαρακτηρίζουν κάθε ισχυρή ιστορική ταυτότητα που εδράζεται σε μακραίωνο παρελθόν. Η Κίνα δεν αποτελεί απλώς ένα έθνος, αλλά ένα έθνος-πολιτισμό. Οι ίδιοι οι Κινέζοι παραμένουν σταθεροί στην πίστη τους για τη μοναδικότητα του πολιτισμού τους και τον σεβασμό στις παραδόσεις τους.

Οπωσδήποτε, σύμφωνα με την ιστορική εμπειρία η ανατροπή των ισορροπιών και η μεταφορά του κέντρου βάρους συνεπάγονται διεθνείς κρίσεις και αντιπαραθέσεις. Οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι, οι δύο τρομεροί Παγκόσμιοι Πόλεμοι και ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν αποτελέσματα ανατροπών της παγκόσμιας ισορροπίας και αμφισβήτησης του παγκόσμιου συστήματος. Ωστόσο, μπορούμε σήμερα επιτέλους να είμαστε κάπως αισιόδοξοι. Σήμερα δεν υπάρχουν μόνο δύο παίκτες στον ανταγωνισμό για την αναδιανομή του παγκόσμιου πλούτου ή τη συγκρότηση ενός παγκόσμιου συστήματος. Έτσι φαίνεται πιθανή η κατακερμάτιση του κόσμου σε πολλά κέντρα. Σε ένα κόσμο γεμάτο προβλήματα, που δεν μπορούν να επιλυθούν σε επίπεδο υπερδυνάμεων, η διεθνής συνεργασία φαίνεται να είναι αναγκαία.

Η Δύση, συνηθισμένη να αποτελεί το κέντρο, θα πρέπει να αποδεχθεί ένα νέο, πολυκεντρικό κόσμο.